Yap işlet devret modeli müteahhit firmanın bir kamu projesini hayata geçirmesi, belli bir süre işletmek suretiyle bedelini tahsil etmesi ve daha sonra bu ürünü devlete devretmesi sistemidir.
En basit şekilde özelleştirme modeli olarak kabul edebileceğimiz bu modelin tarihi temeli Osmanlı imparatorluğu, Almanya, Fransa, İngiltere gibi ülkelerin 19. Yüzyılda başlattıkları kamu imtiyazlarının devredilmesi sistemidir.
İstanbul’da Osmanlı İmparatorluğu döneminde yabancı şirketlere, imtiyaz sözleşmeleri ile yaptırılmış olan Tünel İşletmeleri, Tramvay, Elektrik, Gaz İdaresi, Haydarpaşa Liman İşletmesi gibi kamusal kullanım alanları, bu modelin tarihi kökenine ışık tutacak örneklerdir. Dünyada ise Süveyş Kanalı en önemli örneklerden biridir. Süveyş Kanalı İngiltere, Fransa ve Avusturya’ nın ortak girişimi ile yapılmış ve Mısır Hükümetinden 99 yıllığına işletme hakkı alınmıştır.
Yukarıda saymaya çalıştığım yapılan yatırımların maliyetini, koşullarını maalesef bilmiyoruz.
Ülkemizde son yıllarda hasta garantili hastaneler, geçiş garantili köprüler, tüneller yolcu garantili havalimanları yapıldı. Ancak yapılan bu projelerin maliyeti hakkında bilgiye sahip değiliz.
Ülkemizin gelişmesi uygarlık yolunda ilerlemesi, topluma verilen hizmet açısından düşündüğümüzde yap işlet devret yatırımları doğru olabilir.
Burada bir önemli konu, anlaşmaların dolar üzerinden yapılması dolayısıyla döviz kurlarındaki artışlara paralel olarak geçiş ücretlerine yapılacak olan fiyat artışları kaçınılmaz gerçektir.
Bir vatandaş olarak geriye baktığımızda İstanbul’dan İzmir’e gitmek yolun uzunluğundan ziyade Kartal-Yalova vapuru sırası beklemekti. Sonradan deniz otobüsleri de katıldı ama gene de bazı dönemlerde sıkışıklık yaşıyoruz. Fakat İstanbul-İzmir otoyolu son zamlardan sonra 1390TL. ye çıkınca ben de otoyol kullanmam söz konusu olamaz. Başka bir bilgi de uçak fiyatı otoyol parasının yarısı kadar ama bu tek yolcu için geçerli.
Avrasya tüneli ise bana göre bu yatırımların en gözdesi. İstanbul trafiğini anlatmaya gerek yok. Yeşilköy’den Göztepe’ye en fazla bir saatte gelebilirsiniz.
Yap işlet devret projeleri için geleceğimiz ipotek altına alındı şeklinde eleştiriler de mevcut. Ancak sadece bugünü değil ilerleyen yılları düşünerek yorum yapmalıyız. İleride belki devletimiz kara geçecektir.
Ancak günümüzde yapılan bu projeleri irdelediğimizde 2025-2027 dönemine ait orta vadeli planda yap işlet devret projeleri garanti ödemeleri için 327 milyar TL ayrıldığını görebiliriz. Başka bir ifade ile hazineye yük olmaya devam ediyor. Ayrıca yapılan bu projeleri kendimiz yaptığımız taktirde garanti maliyetlerinin yaklaşık üçte birine kadar parayla yapabiliyoruz. Nasıl ki merhum Turgut Özal ve merhum Süleyman Demirel döneminde devlet kaynaklarıyla yapılan yollar ve köprüler gibi yapılabilirdi.
Önümüzdeki yıllarda da döviz kurları arttıkça ödemelerimiz de doğal olarak çoğalacak. Yani çocuklarımız ve torunlarımız borçla doğacak. Tabii ki bu ödenecek paralar halkın verdiği vergilerle ödenecek. Dolayısıyla olan gene halka olacak.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar