Özelleştirme devletin bünyesinde bulunan işletmelerin, kamu kuruluşlarının, kamu iktisadi teşebbüslerinin ihale ile özel sektöre satılmasıdır. Söz konusu satış kısmen veya tamamen olabilir. Özelleştirmenin genel amacı hantal veya devlet tarafından işletilmesi problem haline gelen işletmelerin özel sektöre devredilerek halka daha kaliteli hizmet vermesini, en verimli şekilde çalışmasını sağlamaktır. Bu durumda devlet satış veya ihale bedelinin tamamını girdi olarak sağlayacak ancak faaliyetlerden elde edilecek kardan pay alamaz duruma gelecektir. Özelleştirme amacı devletlerin içinde bulunduğu ekonomik gelişmelere göre değişkenlik gösterebilir. Bazı ekonomik daralmaların yaşandığı süreçlerde devlet, para sıkıntısına çözüm yolu olarak özelleştirmeden gelebilecek para için de bazı işletmelerini gözden çıkarabilir. Serbest piyasaya geçen kamu teşekküllerinde fiyat kontrolü da devlet denetiminde olmalıdır.
Özelleştirme geniş ve dar anlamlı olmak üzere iki şekilde tanımlanır.
Geniş anlamlı özelleştirmede kamunun faaliyetlerde payının azaltılması amaçtır. Mülkiyet hakkı özel sektöre geçmez ve kamunun işletme üzerindeki payı azalır. Daha anlamlı ifade etmek gerekirse faaliyetlerin yürütülmesi özel sektöre devredilir ve bir satış söz konusu değildir. İşletmenin sahibi gene devlettir. Faaliyetleri devlet denetiminde belirli bir bedel ile özel sektöre verilmiştir.
Dar anlamlı özelleştirme ise kamu iktisadi teşebbüslerinin bütün bir şekilde ekonomik faaliyetlerinin devlet yönetiminden çıkması suretiyle özel şirkete devredilmesidir. Mülkiyet hakkı özel sektöre geçer.
Ülkemizde özelleştirme ilk olarak tarihte 24 Ocak kararları diye bilinen dönemde alınmış, ilk olarak ise 1984 yılında gerçekleştirilmiş,2002 yılından günümüze kadar ise oldukça hız verilmek suretiyle birçok özelleştirme yapılmıştır. Amaç işletmelerin halka daha iyi hizmet verebilmesini sağlamak, devletin ekonomideki yükünü azaltmaktır.
Özelleştirmenin amaçları
*Ekonomide verimliliği yükselterek halka en yüksek derecede hizmet verilmesini sağlamak
*Sermaye piyasasının genişlemesizine katkı sağlamak.
*Yabancı sermaye girişini hızlandırmak. Özelleştirme sadece yerli vatandaşlara yapılması ile sınırlı değildir. Bazen yabancı firmalara olduğu gibi yabancı Türk ortaklıklarına da özelleştirme yapılabilir.
*Devlet kurumlarındaki işsizliğin önüne geçmek. Çünkü hantal durumda olan devlet kurumları özel sektöre geçince daha rantabl çalışacağı varsayımı esastır.
*Özelleştirme sayesinde devletin para kasasını güçlendirmek. Yukarıda açıklamaya çalıştığım gibi daralan ekonomi k süreçlerde özelleştirme de çözümün parçazsı olabilir.
*Kaynakları en verimli şekilde kullanmak.
Türkiye ‘de özellikle 24 Ocak 1980 kararları ile serbest piyasa ekonomisinin devreye girmesi ile özelleştirme hayatımıza girmiştir. Kamu iktisadi teşebbüslerinin devlete olan yükünün hafifletilmesi, fiyatların serbest piyasa sistemi ile oluşumunun sağlanması esas alınmıştır. Ayrıca üretim artışına hız vererek ihracat rakamlarını yükseltmek, sermaye piyasasının genişlemesini sağlamak gibi ekonomik göstergeler alınan kararlara dahildir.
Türkiye’de özelleştirme yöntemlerinden;
Tesis ve varlık satışı %44
Blok satışı %36
Halka arz %16
Borsa İstanbul’a satış %2
Özelleştirmelerden 1985 – 2003 yılları aralığında 8240 milyon $ gelir elde edilmiştir, diğer bir yandan en çok gelir elde edilen yıl ise 12486 milyon ile 2013 yılındadır.
Türkiye’de 2018 yılına kadar yapılan bazı özelleştirilen kurumların listesi aşağıdaki gibidir.
Paşabahçe Cam Sanayi – Araç Muayene İstasyonu-Hekimhan Demir Madeni-Ereğli Demir Çelik- Ray Sigorta A.Ş.-Güney Ege Linyit İşletmesi-İskenderun Demir Çelik -Başak Sigorta A.Ş.-Ayvalık Tuz İşletmesi-ASELSAN Hisseleri-İskenderun Limanı-Çankırı Kaya Tuzlası-HAVELSAN Hisseleri-SÜTAŞ Malatya İşletmesi-Et Balık Samsun Soğuk Hava-Eti Holding-Ortadoğu Teknopark A.Ş Sümer Holding-PETKİM-İstanbul İmar LTD. Şti.- Yeşilova Halı, Yün, İplik-TÜPRAŞ-TCDD Mersin Limanı-Manisa Pamuklu Mensucat-BURSAGAZ- Büyük Efes Oteli-Beykoz Deri ve Kundura-ESGAZ-SEKA’nın fabrika ve tesisleri -Manisa Et-Tavuk Kombinası-EÜAŞ -Ahlat Akarsu Sant. -Başkent Doğalgaz Dağıtım-Kütahya Şeker Fabrikası-TEDAŞ- Başkent Elektrik -Koç Holding hisseleri-OYAKBANK-Ünye Çimento A.Ş.-THY- Lojmanları-T. Sınai Kalkınma Bankası-Türkiye Gübre Sanayi A.Ş.- Trakya Cam ve Anadolu Cam-GERKONSAN-TEKEL Alkollü İçkiler A.Ş.- KTHY hisseleri DİTAŞ-İstanbul Sigara Fabrikası- TOFAŞ hisseleri-TÜMOSAN-Kıbrıs Türk Tütün Ltd. Şti.-ÇELBOR-Ortadoğu Teknopark a.ş.-Merinos Halı Markası-TAKSAN-Sakarya Traktör İşletmesi-Seydişehir Eti Alüminyum-Oymapınar Barajı -HEKTAŞ A.Ş.-Mazıdağı Fosfat Tesisleri-Antalya Limanı-Büyük Ankara Oteli-Yapı Kredi Bankası -Ataköy Otelcilik A.Ş.-Büyük Tarabya Oteli-Sabiha Gökçen Havaalanı- Ataköy Marina -Kızılay Emek İşhanı-SEKA-Kuşadası Tatil Köyü-Kuşadası Tatil Köyü-THY-USAŞ Hisseleri-Yeditepe Beynelmilel-İstanbul Hilton Oteli-Türk Telekom-Otelcilik hisseleri-Çelik Palas Oteli- AyCell-OYAK İnşaat hisseleri-Erciyes Sosyal Tesisleri-Cam ve Çimento Sanayi-MEYBUZ A.Ş.-Soda Sanayi ve Metal -ARÇELİK hisseleri-BUMAS-ASPİLSAN Askeri Pil San. -ERYAĞ TKİ’ye ait maden ruhsatları-İstanbul İmar Ltd. Şti.-SÜTAŞ hisseleri-Tercan İşletmesi
Özelleştirmenin avantajları olduğu kadar dezavantajları da söz konusu olabilir. Bunların değerlendirilmesi çok hassas ve dikkatli nir şekilde yapılarak devlete en karlı ve halka en fazla hizmet verebilecek bir sistem dahilinde yapılmalıdır.
NOT: https://www.yatirimkredi.com/turkiyede-ozellestirme-avantajlar-ve-dezavantajlar.html adresinden yardım aldım.
Saygılarımla
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist
