Ödemeler dengesi, bir ülkenin başka ülkelerle belirli bir zaman içinde gerçekleştirdiği ekonomik işlemlerinin özetini gösteren bir hesap özetidir. Ödemeler bilanço hesapları verileri aylık, üç aylık ve yıllık periyotlarda yayınlanır. Ödemeler dengesi hesapları cari işlemler hesabı ve sermaye hesabı olmak üzere iki ana başlıkta toplanır. Ödemeler bilançosunda yer alan bilgiler bir ülkenin ekonomisi ile ilgili aşağıdaki önemli ip uçları hakkında bilgi verir.
İhracatın ithalatı karşılama oranı
Dış ticaretteki değişimler
Yabancı sermaye girişindeki değişimler
Cari İşlemler Hesabı: Ödemeler dengesi veya bilançosu iki ana gruptan oluşur. Bunlardan birincisi cari işlemler hesabıdır. Bir ülkenin mal ve hizmet ithalatı ve ihracatı, dış ülkelerdeki yatırımlardan kazanılan paralar, yabancıların ülke içinde yaptığı yatırımlardan kazandıkları paralar ile dış yardımlar ve havale edilen paralardan oluşan transferler cari işlemler hesabının kalemlerini oluşturur.
Cari işlemler hesabı=Dış ticaret dengesi=net gelir/Gider+ Doğrudan transferler+ Varlık gelirleri
Dış ticaret dengesi=Mal dengesi +Hizmet dengesi
Bir ülkenin dış ülkelerden aldığı mal ve hizmetler için ödediği toplam para tutarı, dış ülkelere sattığı mal mal ve hizmet toplam para tutarından daha fazla ise cari açık, aksi durumda ise cari fazla oluşmuş demektir. Cari işlemler hesabını oluşturan ve cari açık veya fazlanın oluşmasına etkili olan en önemli faktör dış ticaret dengesidir. Yani ithalat ve ihracat arasındaki farktır. Dış ticaret dengesini etkileyen faktörünün en başında döviz kurları gelmektedir.
Ülkemizde cari açık uzun yıllardan bu yana devam eden en önemli sorunlarımızdan biridir. Hükümetin uygulamaya koyduğu ekonomik modelin en temel hedefi ihracatın arttırılarak cari açığın düşürülmesi hatta cari fazla verilmesidir.
Cari işlemler dengesi, bir ülkenin ekonomisi hakkında en önemli verisidir.
Cari açık cari işlemler dengesinin negatif olması durumudur ve cari açık oluşmasının sebebi de dış ticaret dengesinin (İhracat-ithalat) eksi bakiye vermesidir. Bir ülke ithal ettiği mal ve hizmetler için, ihraç ettiği mal ve hizmetlerden daha fazla tutarda para ödemekte ise o ülkenin cari açığı oluşmuş demektir. Uluslararası piyasalarda cari açık veren ülkeler ithalatçı ülke olarak tanımlanır. Döviz kurlarının yüksek olması, cari açık verilmesinde en önemli faktördür. Ülke parasının aşırı değerli olması durumunda ithalat ucuzlayacağı için ithal mallara olan talep artacaktır ve cari açık yükselir. Aksi durumda ise ülke parası değer kaybettiği zaman ithalat daha pahalı olacağından ithal mallara olan talep de düşecektir ve cari açık azalacak hatta cari fazla oluşacaktır.
Cari fazla ise cari açığın tam tersi bir pozisyondur. Cari işlemler dengesi pozitif ise cari fazla oluşmuştur. Cari işlemler dengesinde en önemli faktör dış ticaret dengesi (ihracat-ithalat) pozitif ise cari fazladan söz edilir.
Ödemeler bilançosunda cari işlemler hesabı fazla veren ülkeler ihracatçı olarak tanımlanır. Ülkelerin resmi paralarının değerinin gerektiğinden daha düşük olması cari fazla oluşumunda önemli etkenlerden biridir. Ancak otomobil, uçak gibi katma değeri yüksek ürünler ihraç eden ülkelerin dış ticaret dengeleri, döviz kurlarındaki değişimlere karşı göreceli olarak daha az duyarlıdır.
Özel sektör ve kamuya ait kısa ve uzun vadeli sermaye akışları, maddi varlıklar ile imtiyaz, telif ve lisans gibi maddi olmayan varlıkların değerindeki değişimler sermaye hesabına kaydedilir. Sermaye hesabını oluşturan kalemler:
Doğrudan yatırımlar
Portföy yatırımları
Türev Araçlar Yatırımları
Diğer Yatırımlar
Ödemeler dengesinde yer alan hesapların toplamının sıfıra eşit olması gerekir. Bu kural harici durumlarda bu denge net hata ve noksan hesabı ile belirlenir.
Ödemeler Bilançosunu oluşturan ana kalemler:
Cari İşlemler Dengesi
Sermaye Hesabı
Net Hata Noksan Hesabı
Resmi Rezervler
Ödemeler bilançosu kalemlerinin toplamının sıfır olması gereklidir. Buna ödemeler bilançosu denkliği adı verilir. Ödemeler bilançosu denkliği Net Hata Noksan hesabıyla sağlanır. Cari Açığın Sermaye Hesabı ile kapatılamayacak kadar büyük olması durumunda ise Ödemeler Bilançosu denkliği Resmi Rezervler Hesabı ile sağlanır.
Ödemeler Dengesi = Cari Hesaplar + Sermaye Hesabı + Net Hata Noksan + Resmi Rezervler
Ödemeler Bilançosunun temel özellikleri:
Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Bir işlem iki ayrı hesaba aynı anda borç ve alacak olarak kaydedilir ve bu şekilde ödemeler dengesinin her zaman denk olması sağlanır.
Akım Göstergedir: Veriler aylık, üç aylık ve yıllık dönemlerle hazırlanır ve belirli bir dönem içindeki değişimleri gösterir.
Mülkiyet Faktörü: İşlemler ödemeler bilançosundaki hesaplara mülkiyetin el değiştirdiği tarih itibariyle kaydedilirler.
Yerleşik Olma: İşlemler yerleşiklik esasına göre kategorize edilir. Ülkede kurulan bir şirket yerleşik sayılır ve bu şirketin dış ülkelere yaptığı satış da ihracat kalemi olarak yaptığı kayıtlara girer.
(Yukarıdaki yazı için döviz.com sitesinden yardım aldım.)
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist
