Moratoryum, uluslararası borçların ödenememesi durumunda ülkeler arasında uygulanan ve geçici bir süre için geçerli olan bir tedbirdir. Ekonomi programlarında çok az sıklıkla duyduğumuz bir tanımdır. Ülkemizde ilan edilmesi söz konusu değildir. Ancak Osmanlı döneminde ilan edildiği gelen bilgiler arasındadır. Ancak dünya ülkeleri arasında moratoryum ilan eden ülkeler azımsanmayacak kadar çoktur.
Moratoryum kelime anlamı olarak BORÇ ERTELEME demektir. Ödeme güçlüğü içine düşen bir ülkenin borcunun tamamını veya bir kısmını ödeyemeyeceğini, ödeme için kendisine zaman tanınması isteminde bulunmasıdır. Moratoryum genel olarak geçici ekonomik kriz dönemlerinde ortaya çıkar.
Başka bir tanım olarak moratoryum, bir ülkenin vadesi gelmiş borçlarını yasalar ve uluslararası mahkeme kararına bağlı olarak borçlu ve alacaklı ülke arasındaki bir anlaşma veya direk olarak tek taraflı olarak ertelenmesi işlemidir.
Bir ülkenin çeşitli sebepler nedeniyle borçlarını geçici bir süre durdurması moratoryum ilanı olarak kabul edilir. Ancak bu işlem gereği borçların ödenmeyeceği anlamına kesinlikle gelmez. Ödeme takvimi ve işleyecek faiz oranı iki ülke arasında belirlenir.
Ülkelerde meydana gelebilecek doğal afetler moratoryum için geçerli olmaktadır. Veya ekonomik krizle boğuşan, döviz sıkıntısını aşamayan bir ülkenin dış ülkelere olan borçlarını geçici bir süreliğine ödeyememesi durumu moratoryum olarak açıklanır.
Moratoryum ilan edilmesi, borçların ödenmeyeceği anlamına gelmez, ancak belirli bir süre ertelenerek borçlu ülkeye zaman tanınır ve bu işlemler için vade ve faiz oranı belirlenir.
Bir ülke belirli sebeplere bağlı olarak borçlarını geçici bir süre ödeyemeyeceğini ilan edebilir, bu karara bağlı olarak ödeme koşullarının belirlenmesi ve borçlu ülkeye zaman tanınması esastır. Moratoryum ilan edilmesiyle birlikte yeni bir ödeme planı ve faiz oranı geçerli olacaktır.
Moratoryum ilan eden bir ülke borcun tamamı için değil, bir kısmı için ödeme süresi ve faiz oranı isteyebilir. Alacaklı ülke ile anlaşılarak borcun bir kısmı silinebilir.
Moratoryum genel olarak beklenmeyen ekonomik krizler, beklenmedik doğal afetler sonucu ortaya çıkabilir. Borçlu ülke geçici bir sakıntıya girebilir ve ödeme süresinin uzatılmasını isteyebilir. Alacaklı ülkeler de ödeme kolaylığı sağlayacaklardır.
Moratoryum ilan eden ülkeler
Çin’in Wuhan kentinde başlayan koronavirüs salgını, neredeyse tüm dünyaya yayılmıştır. Bu kapsamda birçok ülke ve şehir moratoryum ilan etmiştir.
ABD’de; San Jose, San Francisco, Seattle, Los Angeles, Boston, New York, Massachusetts, Kentucky ’da duran hayat sonucunda bu yönteme başvurulmuştur. Bu şekilde, ipotekleri olan ev sahipleri, iş kaybı ve kira ödemeleri gibi durumlar için önlem alınmıştır.
Aynı nedenle Sırbistan Merkez Bankası, kredi ödemeleri konusunda 90 günlük moratoryum açıklamıştır. Koronavirüs nedeniyle birçok ülkede, şehirde ve şirkette aynı durum söz konusu olmuştur. Tarih bilgilerimize göre moratoryum ilan eden ülkeler aşağıdaki gibidir;
Peru, Pakistan, Brezilya, Meksika, Rusya, Arjantin, Ekvador, Yunanistan, İtalya, Almanya İngiltere
Moratoryum konvertibilite henüz gelişmediği yıllarda daha çok görülmüştür. Savaşlar ve konjonktür buhranları nedeniyle merkez bankalarının altına konvertibilite işlemlerini tatil etmeleri gündeme alınmıştır.
Konvertibilite işlemleri kaynaklı en uzun moratoryum, Osmanlı Bankası banknotlarına uygulanmıştır. Banknotların konvertibilitesi, 1940 yılında kaldırılmıştır. İkinci Dünya Savaşını izleyen döneme kadar sürmüştür
Genellikle savaş dönemlerinde, kötü yönetilen ülkeler moratoryum ilan edenler arasındadır. Örneğin; Rusya 1998 yılında moratoryum ilan etmiştir. Bu ilan, ülkemizde 2001 ekonomik krizi olarak bilinen sürecin başlamasını da hızlandırmıştır.
Türkiye’de ilan edilen moratoryumlar
Ülkemizde ilk moratoryum Osmanlı Dönemi’nde yaşanmıştır. Dış borçlarla ilgili olarak 1875 yılında moratoryum ilan edilmiştir. Buna bağlı olarak 1881 yılında Duyun-i Umumiye kurulmuştur.
Osmanlı Devleti, 1854 – 1875 arasında yaklaşık 5,3 milyar frank borç almıştır. Ancak bu paranın yaklaşık 3 milyar frangı Osmanlının eline geçmiştir. Geri kalan kısım ise borç olarak yüklenmişti. Osmanlının yıllık faiz ve itfa bedeli ise yaklaşık 300 milyon franktır.
1874/1875 döneminde Osmanlı bütçesi 25 milyon Osmanlı lirası olarak gösterilmiştir. Ancak gerçek gelir 17 milyon Osmanlı lirasıdır. Bu paranın 13 milyon lirası dış borç için ayrılıp, geri kalan 4 milyon lira ile devlet yönetilmeliydi.
Osmanlı 1875 yılında borçlarını yarı yarıya indirmesine karşın yine de ödeyemedi. 6 Ekim 1875 yılında ‘Osmanlı Devleti iflas etti’ haberleri yayılmıştır.
Yabancı elçilere gönderilen bir kararname ile bütün iç ve dış borçlara moratoryum uygulanmıştır. 5 yıl süreyle borçlara ait faiz ödemelerinin yarı yarıya indirildiği açıklanmıştır. Ekonomi ise yabancı devletlerin yönetimine bırakılmıştır.
İkinci moratoryum ise 1958 yılında Adnan Menderes Başbakanlık döneminde ilan edilmiştir. Vadesi gelen dış borçlar ertelenmiştir.
Üçüncü moratoryum ise 1978 yılında Süleyman Demirel Başbakanlığı döneminde kısmi olarak uygulanmıştır.
Moratoryum ve Konkordato Farkı Nedir?
Moratoryum ile konkordato arasındaki fark, birinin devlet diğerinin işletme kapsamında olmasıdır.
Konkordato, iflastan kurtulmak isteyen şirket için karşılıklı tavizlerin verilmesiyle sonuçlanan bir borç anlaşması ve yapılandırmasıdır. Kişiler ve şirketler tarafından ilan edilir.
Moratoryum ise genellikle ülkeler ve devletler bazında ilan edilmektedir. Aynı zamanda devletlerin, yurt dışından aldığı borç, mal ve hizmete karşılık ilan edilmektedir. Bazı ülkelerde ise moratoryum ve konkordato aynı görevi görmektedir.
Moratoryum ve Konsolidasyon Farklı Nedir?
Moratoryumun benzerlik gösterdiği bir diğer tedbir ise konsolidasyondur. Borcun vadesinin, faizinin, türünün ve tutarının yeniden yapılandırılması, konsolidasyon olarak tanımlanır.
Bu tanımın moratoryum ile benzediği görülmektedir. Ancak uzmanlar buradaki farkın şöyle açıklarlar:
“Bir devletin borcun tamamını veya bir kısmını ödeyemiyorum” demesi moratoryum iken, bu ilanın sonucu konsolidasyona çıkar.
Konsolidasyon kararı alan bir devlet, borçlarının faizlerini dahi ödeyemeyecek durumdadır. İlerleyen süreçte bu durumu düzeltse bile ülkenin uluslararası kredi notu ve prestiji düşecektir.
Yukarıdaki yazı için borsa nasil oynanır.com sitesinden yardım aldım.
Saygılarımla
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist
