Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (BETAM), Türkiye’de hanehalklarının bilgi iletişim teknolojileri harcamalarını analiz etti.

Merkez, ilk kez olarak da Dijital Toplum Endeksi oluşturdu. BETAM araştırmasına göre, 2004-2021 arasındaki 17 yılda Türkiye’de hanehalklarına sunulan iletişim hizmetleri 22 kat artarken, abone başına gelir yüzde 30 azaldı.

Endekse göre erkekler dijitalleşme hızında kadınlardan önde yer alıyor. Dijitalleşmenin en hızlı olduğu il İstanbul olurken, bölge olarak Ege öne çıkıyor. BETAM’ın yaptığı araştırmaya göre iletişim harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı 2002’de yüzde 4,5 iken, 2019’da yüzde 3,6’ya geriledi.

2004-2021 arası hanehalklarının dijitalleşmesi 22 kat artarken, dört telekomünikasyon firmasının ortalaması olarak hesaplanan abone başına aylık reel gelir, (2021 3. çeyrek fiyatları ile) yaklaşık 65 TL’den, 45 TL seviyesine düştü. Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (BETAM), Türkiye’de hanehalklarının bilgi iletişim teknolojileri harcamalarını analiz etti.

Toplumun dijitalleşmede geldiği noktayı ölçümleyen BETAM, hazırladığı ‘Türkiye’de Bilgi İletişim Harcamaları ve Dijitalleşme’ adlı rapor ile önemli tespitleri ortaya koydu.

Rapora göre, reel olarak kişi başı iletişim harcamaları diğer birçok temel harcama kaleminin gerisinde kalıyor. 2002’de iletişim harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı yüzde 4,5 iken, 2019 yılında bu oranın yüzde 3,6’ya kadar gerilediği görülüyor.

Rapor doğrultusunda oluşturulan ve bu zamana kadarki en kapsamlı endeks niteliği taşıyan Türkiye Dijital Toplum Endeksi’ne (TDTE) göre ise Türkiye’deki hanehalklarının 2004-2021 yılları arasında dijitalleşme yolunda aldığı mesafe 22 kat arttı.

BETAM tarafından hazırlanan ve iki farklı bölümden oluşan “Türkiye’de Bilgi İletişim Harcamaları ve Dijitalleşme” raporu hakkında bilgi veren Bahçeşehir Üniversitesi BETAM Direktörü Prof. Dr. Seyfettin Gürsel, “Çalışmanın ilk bölümünde TÜİK’in Hanehalkı Bütçe Anketi (HBA) verilerini kullanarak hanehalklarının iletişim harcamalarının yıllar içindeki değişimi incelendi. İkinci bölümde ise hanehalklarının dijitalleşme alanında katettiği mesafeyi ölçmek amacıyla bir dijital toplum endeksi tasarlandı. TÜİK’in Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması (HBTKA) verilerini kullanarak oluşturduğumuz endeks, dijitalleşme performansını ölçmeyi ve izlemeyi hedefleyen, Türkiye için tasarlanmış en kapsamlı endeks olma özelliğini taşıyor” dedi.

İletişim harcamaları diğer harcamalar kadar hızlı artmıyor

Raporun ilk bölümünde hanehalklarının bilgi ve iletişim harcamaları için ayırdığı bütçe ve bu bütçenin zaman içindeki değişimi incelendi. Gıdadan tütüne, tekstilden konut giderlerine, ev aletlerinden sağlığa, iletişim, ulaştırma, eğlence kültür, eğitim hizmetleri, lokanta ve yemek hizmetleri, konaklama giderlerine kadar toplam 12 farklı temel ürün ve harcama grubunun değerlendirildiği raporda, tüm ürün gruplarında kişi başı reel harcama seviyeleri yıllar içinde artış sergiliyor. 2002-2019 arasında ulaştırma harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı 7,7 yüzde puan, yemek hizmetleri ve otellerin ise 2,1 yüzde puan artarken, iletişim harcamalarının payının ise yüzde 4,5’ten yüzde 3,6’ya gerilediği görülüyor. Bu sonuç iletişim harcamalarının diğer harcamalar kadar hızlı artmadığını gösteriyor.

Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) tarafından yayınlanan aylık ortalama abone başına gelir verileri, abonelerin ortalama mobil ve sabit hizmetlere ödedikleri tutarın reel olarak azaldığını ortaya koyuyor. 2008-2021 döneminde dört telekomünikasyon firmasının ortalaması olarak hesaplanan abone başına aylık reel gelirin (2021 3. çeyrek fiyatları ile) yaklaşık 65 TL seviyelerinden 45 TL seviyelerine düştüğü görülüyor. Bu da iletişim hizmetlerinde fiyatların artış oranının reel olarak düşük kaldığına işaret ediyor.

İlk kez açıklanan Türkiye Dijital Toplum Endeksi 49,45 çıktı

İletişim harcamalarının artış hızının, diğer harcamalara göre daha yavaş kalmasına rağmen Türkiye, dijitalleşme konusunda oldukça hızlı gelişim gösteriyor. Rapor kapsamında oluşturulan Türkiye Dijital Toplum Endeksi (TDTE) için bu alanda yayınlanan yerli ve yabancı kaynaklar ile Türkiye’de dijitalleşmeyi ölçebilecek veri kaynakları incelendi.

İnternete bağlanma, internet kullanımı ve dijital kamu hizmetleri olmak üzere üç temel alanın bileşkesinden oluşan TDTE değerlerinin gelişimi raporda ortaya konuyor. Buna göre 2004 yılında 2,19 olan endeks değeri, 2021’de 22 kat artışla 49,45’e yükseliyor.

TDTE’yi oluşturan üç temel alandan biri olan ‘internete bağlanma’, hanelerin sabit ve mobil internet bağlantısındaki gelişmeyi endekse yansıtıyor. 2000’li yılların başından itibaren yaygınlaşmaya başlayan sabit genişbant internet bağlantısının 2011 yılına kadar endekse katkısı artarak devam ederken, takip eden yıllarda endekse olan katkı, daha büyük oranda mobil genişbant teknolojisine geçilmesiyle mobilden geliyor.

Bir diğer temel alan olan ‘internet kullanımı’na dair endeks seviyelerine e-ticaret ve internet bankacılığı önemli katkı sağlıyor. Mal ve hizmetler hakkında bilgi arama, online haber kaynaklarını okuma ve sağlıkla ilgili bilgi arama olmak üzere üç internet faaliyetinin bileşkesi olan ‘bilgi edinme’ ise dijitalleşmede önemli bir unsur olarak tanımlanıyor.

Dijitalleşmeye hız katan araçlar

Sosyal medya kullanımı da endekse katkıda bulunan bir diğer alt alan olarak raporda ele alındı. Haberleşme amaçlı internet kullanımı, e-posta ve internet üzerinden sesli/görüntülü görüşme faaliyetlerinden oluşuyor. Bireylerin temel internet faaliyeti olan e-posta kullanımının endekse katkısı, genel anlamda sabit kalırken, sesli ve görüntülü görüşmenin özellikle 2017 yılı itibarıyla hızla arttığı dikkat çekiyor. Eğlence amaçlı internet kullanımında, oyun oynama/indirmenin endekse katkısı zaman zaman değişse de genelde sabit seyir izlerken, müzik dinlemenin katkısının 2015 itibarıyla arttığı gözlemleniyor.

TDTE içindeki diğer temel alan olan dijital kamu hizmetlerinin kullanımına dair gelişimi de dikkat çekiyor. Dijital kamu hizmetleri, e-devlet gibi kamu kurumlarına ait sayfalardan/ uygulamalardan bilgi edinme, form doldurma, başvuru, randevu alma gibi faaliyetleri içeriyor. Faaliyetler 2020 yılına kadar istikrarlı artış eğiliminde endekse katkıda bulunsa da 2020 yılında aktif kullanımın endekse katkısı 2019’a göre azalıyor. Ancak pandemi sürecinde bu hizmetlerin kullanımın arttığı görülüyor.

“İletişim harcamalarını analiz ettik, dijitalleşme seviyesini ölçtük”

▶BETAM Türkiye’deki bilgi iletişim harcamaları ve dijitalleşmenin haritasını ortaya koyan raporunu DÜNYA aracılığıyla yayımladı. Raporla ilgili bilgi veren Bahçeşehir Üniversitesi BETAM Direktörü Prof. Dr. Seyfettin Gürsel, şunları söyledi: “Bilgi iletişim teknolojilerinin toplumsal dönüşüme etki edebilmesi için erişilebilir ve kullanılabilir olması gerekiyor. Erişilebilirlik, hanehalklarının harcamaları içinde bu teknolojilere yönelik harcamaların makul bir yer kaplaması olarak ifade edilebilecekken, kullanım ise bu teknolojilerin nasıl ve hangi yaygınlıkta kullanıldığı ile ilişkilendirilebilir. Bu kapsamda raporu oluştururken hem bilgi iletişim teknolojilerine dair Türkiye’deki hanehalklarının yıllar içindeki harcama analizini yaptık hem de toplumun bu teknolojileri kullanarak dijitalleşmede geldiği seviyeyi ölçmeye çalıştık.”

Hanehalkları pandemide yüksek bir dijitalleşme performansı sergiledi

▶COVID- 19, ülke ekonomilerinde olumsuz etkilere neden olurken, BT hizmetlerinde talep artışı yaşandı. Uzaktan çalışma ve çevrim içi eğitim uygulamaları hızla hayata geçerken, birçok özel ve kamu hizmeti de mekandan bağımsız, çevrim içi verilebilir hale geldi. BTK’nın 2021 verilerine göre salgının ilk dalgasında Türkiye’de genişbant abone sayısı yüzde 8,4, abone başına ortalama veri kullanımı ise yüzde 42 arttı. Raporda COVID-19 döneminde Türkiye’nin dijitalleşme performansı da incelendi. TDTE ve temel alanlara bakıldığında, 2019 ve 2020 yılında birbirlerine yakın olan endeks değerleri, salgının etkisinin yoğun hissedildiği 2021’de önemli ölçüde arttı. Her bir temel alandaki artış, değerleri yukarı çekerken, endeks 5 puandan fazla yükseldi. Bu durum hanehalklarının COVID-19 salgını sürecinde yüksek bir dijitalleşme performansı sergilediğine işaret ediyor.

Kıyı kentleri hızlı dijitalleşiyor, erkekler dijitalleşmede önde

▶Endeks, bölge ve demografik boyutlara göre incelendiğinde başta İstanbul olmak üzere batı ve kıyı kesimler, 20112021 arasında endekste en hızlı yükseliş gösteren bölgeler arasında. Dijitalleşme performansı Türkiye geneline göre en düşük olan bölgeler ise Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri olarak sıralanıyor. Endeksler yaş gruplarına göre hesaplandığında, genç yaş gruplarının daha çok dijitalleştiği görülüyor. Öte yandan erkekler kadınlardan, gençler yaşlılardan, yüksek eğitimliler daha az eğitimlilerden daha iyi dijitalleşme performansı sergiliyor. Eğitim seviyesi arttıkça dijitalleşme performansı da artıyor.