Euronews ten aldığım yazı

Peki enflasyon düşünce fiyatlar düşer mi? Bu soruya yanıt vermek için önce “Kaç türlü enflasyon var, TÜİK hangi verileri açıklıyor?” ona bakalım.

Haberde kullandığımız tüm tanım ve verilere TÜİK’in sitesinden veya TÜİK’in son açıkladığı TÜFE linkinden erişebilirsiniz.

TÜİK’in açıkladığı TÜFE bülteninde dört farklı enflasyon verisi var. Bunlar:

  • Bir önceki aya göre değişim oranı
  • Bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı
  • Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı

On iki aylık ortalamalara göre değişim oranı

Bunların hepsi tabi ki birbiriyle ilgili. Vatandaşın cebini doğrudan ilgilendiren ise “bir önceki aya göre değişim oranı”. Bu ne demek? Örneğin son açıklanan bültene göre kasım ayında enflasyon bir önceki ayla karşılaştırıldığında (Ekim ayı) yüzde 2,88 yükseldi. Buna göre enflasyon sepetinde yer alan ürün ve hizmetlerin genelinin fiyatının 100 liradan 102,88 liraya çıktıı.

Daha somut bir örnek verelim: Gıda ve alkolsüz içeceklerde kasım ayında enflasyon yüzde 5,75 oldu. Bu şu anlama geliyor: Ekim ayında 100 liraya alınan gıda ve alkolsüz içecek sepetinin fiyatı kasımda 105 lira 75 kuruşa yükseldi.

Peki, ekim-kasım arası gıda ve alkolsüz içeceklerin fiyatı yüzde 5,75 artarken yıllık enflasyon ne oldu? Bu bir aylık zaman diliminde yıllık enflasyon yüzde 85,51’den yüzde 84,39’a geriledi. Yani yıllık enflasyonda az da olsa bir gerileme olmasına rağmen gıda fiyatlarında ciddi bir artış yaşandı.

Bu durumda yıllık enflasyon düşse bile fiyatlar düşmüyor aksine artmaya devam ediyor. Fiyatların düşmesi için aylık enflasyon dediğimiz “bir önceki aya göre değişim oranı”nın sıfırın altında; yani eksi olması gerekir.

Kaynak: TÜİK • (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim)

Aylık enflasyon sıfırın üzerinde olduğu müddetçe her ay fiyatlar artacaktır. Enflasyon oranına bağlı olarak fiyatlar az veya çok artacaktır. Ancak eksi enflasyon olmaz ise ürün ve hizmetlere mutlaka zam gelecektir. Eksiye düşmediği sürece enflasyonun düşmesi fiyat artışının yavaşlamasıdır. Ürünlere zam gelmeye devam etmekte; ancak önceki aylara göre daha az zam gelmektedir.

Şimdi de yıllık enflasyonun bir sene boyunca düştüğü bir dönemde fiyatları inceleyelim. Yakın dönemde bunu en iyi gösteren zaman dilimi Ekim 2018 ile Ekim 2019 arası. Neden? Ekim 2018’de yıllık enflasyon yüzde 25,24 iken kademeli şekilde Ekim 2019’da yüzde 8,55’e kadar düştü.

Peki, yıllık enflasyonun yüzde 25’ten yüzde 9’a kadar düştüğü bu zaman diliminde gıda fiyatları da düştü mü? Elektrik, gaz fiyatları da düştü mü? Et, balık, süt, yumurta, peynir, ekmek fiyatları düştü mü? Ulaşım maliyeti? Giysiler?

Kaynak: TÜİK • (Ekim 2018-Ekim 2019 arası değişim oranı)

Bu örnekler içinde sadece giysilerin fiyatı düştü; diğerlerinin hepsinin fiyatı bu bir yılda (Ekim 2018 ile Ekim 2019 arası) yükseldi. TÜİK verilerine göre artış oranları şöyle oldu: Gaz yüzde 19,9; balık yüzde 19; elektrik yüzde 18,9; ekmek ve tahıllar yüzde 15,3; pirinç yüzde 14,9; ulaştırma yüzde 14,3; gıda yüzde 7,5; et yüzde 7; katı ve sıvı yağlar yüzde 6,7 ve süt, peynir, yumurta yüzde 2,3. Aynı dönemde giysilerin fiyatı ise yüzde 0,9 düştü.

Yıllık enflasyon oranı ve seçili ürünlerin fiyatının nasıl değiştiğine aynı grafikte bakabiliriz. Sağ sütun yıllık enflasyon oranının Ekim 2018 ile Ekim 2019 arasında nasıl değiştiğini gösteriyor.

Kaynak: TÜİK • (Ekim 2018=100)

Sol sütun ise gıda, ulaştırma, ekmek, et, elektrik ve gaz fiyatlarının nasıl değiştiğini gösteriyor. Bu seçili ürünlerin hepsinin fiyatını Ekim 2018’de 100 liraya eşitliyoruz. 100’ün altına düşmesi fiyatların düştüğünü gösteriyor. Ekim 2019’a geldiğimiz seçili tüm ürünlerin fiyatı 100 liradan daha yüksek. Ekim 2018’de fiyatı 100 lira olan ekmek Ekim 2019’da 115 liraya; gıda 108 liraya; et 107 liraya; elektrik 119 liraya ve gaz da 120 liraya yükselmiş.

Aynı dönemde yıllık tüketici enflasyon oranı ise yüzde 25,2’den yüzde 8,6’ya gerilemiş. Peki neden böyle bir durum ortaya çıkıyor. Teknik tanımı “baz etkisi”. Yani fiyatlar önceki dönemde daha hızlı artarken fiyat artışında yavaşlama olmuş. Artık eskisi kadar yüksek zam gelmiyor; ancak zam gelmeye devam ediyor.

Merkez Bankası “baz etkisi”nı internet sitesinde şöyle izah ediyor:

“İki dönem arasındaki değişim hesaplanırken, değişime referans alınan dönemde normalden önemli ölçüde düşük veya yüksek bir gerçekleşme olması durumunda değişim hesaplandığı döneme yansıyan etkiyi ifade etmektedir. Örneğin 2014 Kasım ayı yıllık enflasyonu hesaplanırken, 2014 yılı Kasım ayı tüketici endeksinin 2013 yılı Kasım ayı tüketici endeksine göre yüzde değişimi alınmaktadır. 2013 yılı Kasım ayında tüketici endeksi normal ortalamalara göre çok daha düşük bir oranda artmış ise, 2014 yılı Kasım ayında yıllık enflasyonu yükseltici bir baz etkisi görülecektir.”

ZAFER ÖZCİVAN

Ekonomist