Bir ülkedeki yerleşiklerin değişim aracı, hesap birimi ve değer biriktirme aracı olarak kendi ulusal paraları yerine yabancı para kullanmalarıdır.
Tam dolarizasyon, bir ülkenin ulusal parasını tamamen terk edip, yabancı para birimini resmi para birimi olarak kabul etmesidir.
Kısmi dolarizasyon, bir ülkede ekonomik birimlerin, yüksek enflasyon ve belirsizlik ortamında ulusal paranın olası değer kaybından korunmak amacıyla, ulusal para cinsinden finansal varlıklar yerine yabancı para cinsinden finansal varlıkları seçmeye başlamasıyla ortaya çıkmaktadır.
Genelde dolarizasyonun ilk aşamasının, yabancı para cinsinden varlıkların değer biriktirme aracı olarak kullanılmaya başlanması olan ‘varlık ikamesi’ şeklinde geliştiği görülmektedir.
Öte yandan, özellikle gelişmekte olan piyasalarda yakın geçmişte sıkça yaşanan bankacılık krizleri, iktisat yazınına varlık dolarizasyonunun yanı sıra ‘yükümlülük dolarizasyonu’ kavramını da eklemiştir.
Yükümlülük dolarizasyonu; ülkedeki bankacılık ve kamu kesimi dahil olmak üzere tüm ekonomik birimlerin, yabancı para cinsinden büyük miktarda yükümlülüklerinin bulunmasıdır.
Hem varlık hem de yükümlülük dolarizasyonları tek bir başlık altında toplanarak ‘finansal dolarizasyon’ olarak nitelendirilebilir.
Finansal dolarizasyon, bir ülkedeki yerleşiklerin hem varlık hem de yükümlülüklerini yabancı para cinsinden tutma eğilimleri olarak tanımlanmaktadır.
(Yukarıdaki tanımları https://businessht.bloomberght.com/piyasalar/haber/1584840-dolarizasyon-nedir adresinden aldım)
Şimdi bu tanımları örneklerle açıklamaya çalışalım.
Tam dolarizasyon ülkemizde uygulanmamaktadır. Çünkü finansal işlemlerimiz TL cinsinden işlem görmektedir. Fiyatlar, banka kredileri kısmi olarak döviz cinsinden yapılmaktadır. Dövizin yükselme eğiliminde olduğu dönemlerde halkın dövize olan talebi, işyeri kiralarında, bazı ürün satışlarında ortaya çıkmaktadır. Geçen yıl ülkemizde kira bedellerinin dolarla oluşturulmasına mâni olunmuştur.
Kısmi dolarizasyon tanımdan da anlaşılacağı üzere ülkede enflasyonun yüksek seyretmesi, döviz fiyatlarının yükselişinin önlenemez durumda olması nedeniyle halkın tasarruflarını korumak amacıyla ortaya çıkar. Ürün satış fiyatları, işyeri kiraları, banka kredileri döviz cinsinden hesaplanır. Vadeli satışlar bile döviz kuru üzerinden işlem görür. Satılan malın vadesine göre günlük kurun üzerine tahmini bir rakam ilave edilerek satış fiyatına ulaşılır ve vadeli satış bu elde edilen fiyat ile işlem görür. Örneklemek gerekirse diyelim ki bugünkü dolar kuru 7.5 TL., satılan malın vadesi 4 ay olduğunu varsayalım. Satıcı firma 4 ay sonraki kuru tahmin eder ve örneğin 1000 TL tutarındaki bir emtiayı 8,5 TL kur ile çarparak 1000 x 8.5 =8500 TL olarak tahsil eder. Hesap kesinleştiğinden dolar düşse de yükselse de bir değişim olmaz. Alıcı ve satıcı açısından risk oluştursa da alıcının ihtiyacı olduğunda kur farkını hesaplayarak alım yapacaktır.
Varlık kelimesi ile ifade edilen dolarizasyon ise işletmelerin kendi alanlarındaki tüm hesaplarını, bankaların hesaplarını döviz cinsinden yapmalarını ihtiva eder. Bu sistemde örneğin bir üretim işletmesi maliyet muhasebesinde tüm bilgiler dolar cinsindendir ve maliyet hesabı yapılırken işçilik, hammadde, yarı mamul, genel üretim giderleri, ambalaj, lojistik vd. gibi hesapların tümü dolar baz alınarak yapılır. Sadece maliyet muhasebesinde değil, işletmenin tüm birimlerinde dolar esas alınır. Personel giderleri TL cinsinden ödense de dolara çevrilerek hesaplanır. Üretim birimlerinin maliyeti de dolar cinsinden hesaplanmış olur. Dolayısıyla satış fiyatları da dolara endekslidir. İşletmenin yıl sonu finansal tabloları da dolar üzerinden işlem görür. Kârı veya zararı dolar cinsindendir.
Yükümlülük dolarizasyonunda ise ülke kendi para birimini kullanmaz ve tüm bankacılık, uluslararası işlemlerde yabancı bir para birimini kullanır. Özellikle ekonomisi kötü durumda olan tamamen dışa bağımlı duruma gelmiş ülkeler için geçerli olan bu dolarizasyon türü ekonomik olarak hiç iyiye gitmez ve sonunda IMF ye mahkûm hale gelir. Ülke IMF ye bağımlı duruma gelince de ekonomik gelişmeler izne bağlanmış olur.
Finansal dolarizasyon işte bu tür ülkelerde kullanılır. Ülkede tüm vatandaşlar kendi para birimlerini terk edip tüm işlemlerinde yabancı para birimini kullanmaktadır.
Saygılarımla
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist
