En basit şekliyle bir işletmede, satış bütçesi, insan kaynakları bütçesi, hammadde ve yarı mamul bütçesi, genel giderler bütçesi, ambalaj bütçesi gibi her birim belirli bir dönem için gelir ve giderlerini belirlemeye çalışırlar. Ve bütün bunların birleşimiyle işletme bütçesi oluşacaktır. Bütçe bildiğiniz gibi tahmin demektir. Yapılan bu tahminlerin tutması en ideal olanıdır.
İşte devlet bütçesi de hükümete bağlı tüm birimlerin yani bakanlıkların bütçelerinin birleştirilmesi ile devlet bütçesi oluşmaktadır. Örneğin hazine ve maliye bakanlığı yıl içinde ne kadar vergi toplanacağını, ulaştırma bakanlığı ülkede yapılacak yol,köprü,tünel gibi ulaşım yatırımlarının ne kadar olacağını, turizm bakanlığı ülke turizmi için yapılacak yatırım bedellerini, tarım bakanlığı izlenecek politika gereği yapılacak destekleri, içişleri bakanlığı ülke güvenliği için yapılması gereken işlemleri, aile bakanlığı yapılacak sosyal yardım, tesis gibi giderleri belirledikten sonra (diğer bakanlıklar da aynı şekilde ) bu veriler birleştirilerek devlet bütçesi strateji ve bütçe başkanlığı birimi tarafından oluşturulmuş olur. Yukarıda bahsettiğim gibi bütçe tahmin anlamına geldiğinden her zaman veriler gerçekleşmeyebilir. Özellikle deprem, su baskını, yangın gibi doğal afetler, savaşlar gibi nedenlerden dolayı bütçe açığı oluşabilir. Bu durumda hükümet ek bütçeye gereksinim duyabilir. Ek bütçe ise zam ve vergi demektir. Çünkü devletin gelirleri vergi ve kamu iktisadi teşebbüslerinden elde edilen gelirlerdir. 2023 yılında yaşadığımız deprem felaketini unutmamız mümkün değildir. Afet sonucunda depremzedelere verilen hizmetler, yapılan ve yapılmakta olan sosyal konutlar, yiyecek içecek yardımları gibi giderler bütçe açığının doğmasına sebep olmuş ve doğal olarak 1 trilyon 100 bin TL lik ek bütçe ihtiyacı doğmuştur. Dünyanın en büyük ülkesinde olsa bile yaşanan bu felaket sonucunda ekonomik olarak baş edebilmek kolay bir işlem değildir. Ekonomik olarak mutlaka olumsuzluklara sebep olacaktır. Bugün yaşadığımız yüksek enflasyonun sebeplerinden biri de budur.
Devlet bütçesi her yıl sonuna yaklaşılırken meclise sunulur ve onaylanır. Dolayısıyla önümüzdeki süreçte mecliste bütçe tartışmalarını, verilerini yazılı ve görsel basından izleyeceğiz. Genellikle muhalefet partileri yapılan oylamaya ya katılmazlar ya da kabul oyu vermezler. Bunun sebebini anlamak mümkün değildir. Devlet vatandaşına hizmet götürebilmek için her türlü yatırımı yapacak, her türlü sosyal yardım ve tesisleri açacaktır. Bunun için tabii ki bir gider söz konusudur. Bunlara karşı çıkmak için herhangi bir sebep olamaz.
Yukarıda bahsetmeye çalıştığım gibi bütçeden sapma savaş, doğal afet, ekonomik kriz dönemlerinde olabilir.
Bu yazıyı ele almamın esas nedeni Bolu Kartalkaya’da meydana gelen yangın faciasında hayatını kaybeden ve özellikle vergi, bütçe açığı gibi konularda uzman olan değerli ekonomist rahmetli Sn. Nedim Türkmen’i anmak üzere (Rahmet ve saygı ile anarak) kaleme almış bulunuyorum. Rahmetli yazarımız ömrünün son günlerindeki yazısında bütçe açığı ve ödenecek faizler konusunda yazısı aşağıdaki şekildedir. (Sözcü Gazetesi)
Hazine ve Maliye Bakanlığı, internet sitesinde 2024 yılı Ocak-Aralık bütçe gerçekleşmelerini açıkladı. 2024 yılı Ocak-Aralık döneminde merkezi yönetim bütçe giderleri geçen yılın aynı dönemine göre %63,6 oranında artarak 10 trilyon 777 milyar 9 milyon TL, bütçe gelirleri geçen yılın aynı dönemine göre %66,5 oranında artarak 8 trilyon 670 milyar 863 milyon TL ve bütçe açığı 2 trilyon 106 milyar 145 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca, faiz dışı bütçe giderleri 9 trilyon 506 milyar 553 milyon TL ve faiz dışı açık ise 835 milyar 690 milyon TL olarak gerçekleşti. Yani hiç faiz giderimiz olmasa bile bütçe 835 milyar 690 milyon TL açık verecekti. Bütçe mali disiplininden bahsedenler için sözün bittiği yerdeyiz.
Merkezi yönetim bütçesi 2023 yılı Ocak-Aralık döneminde 1 trilyon 380 milyar 450 milyon TL açık vermiş iken, 2024 yılı Ocak-Aralık döneminde 2 trilyon 106 milyar 145 milyon TL açık verdi. 2024 yılı için bütçe açığı 2 trilyon 652 milyar TL olarak hedeflenmişti. Böylece hedefin altında ama devasa bir bütçe açığı gerçekleşmiş oldu.
EÜAŞ, BOTAŞ, ZİRAAT BANKASI VE HALKBANKASI’NA 405 MİLYAR TL GÖREV ZARARI ÖDENDİ!
Ekonomik sınıflandırma bazında bütçe gerçekleşmeleri, aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Yukarıdaki tabloda giderlerin analizi ise aşağıdaki gibidir. (Ocak-Aralık 2024 dönemi)
*Cari transferler=%35,9-Personel giderleri=%24,7-Faiz giderleri=%11,8-SGK devlet primi giderleri=%3,1-Mal ve hizmet alım giderleri=%6,9-Borç verme=%2,9-Sermaye giderleri=%8,8
Sermaye transferleri =%5,9 şeklindedir.
2024 yılında faiz giderleri için öngörülen rakam 1 trilyon254 milyar TL idi. Ancak bu rakam 1 trilyon 455 milyon TL olarak gerçekleşti.
(Sn. Nedim Türkmen’e Allahtan rahmet, yakınlarına sabır diliyorum, mekânı cennet olsun.)
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
