Esasında bir otomobilde kullanılan tüm yarıiletken çiplerin çıplak maliyeti 500 dolar civarında kalıyor. Ancak bu çiplerin kullanıldığı, sensörler, fren ve güç aktarma sistemleri ve internet bağlantılarının değeri binlerce doları buluyor. Elektrikli veya hibrit motorlu taşıtlarda söz konusu maliyet en az yüzde 100 oranında artıyor. Maliyetler en yüksek düzeyine lüks otomobillerde ulaşıyor. Bu nedenle otomotiv sanayisi güçlü ülkelerin, yarıiletken malzeme yatırımlarında da diğer ülkelere göre daha erken davrandığı gözlemleniyor.

Yarıiletkenler alanındaki yatırım patlamasının diğer nedenlerini şöyle sıralamak mümkün:

■ Dünya çip üretiminin yaklaşık yüzde 70’i Doğu Asya ülkelerde yapılıyor. Bu bölgede ABD ile Çin arasında ortaya çıkan siyasi, ekonomik ve askeri gerilimlerin, çiplerin üretimini ve ithalatçı ülkelere ulaştırılmasını aksatacağı yönündeki endişeler üretimdeki “yerelleşme” eğilimlerini güçlendiriyor.

■ 2015 sonrasında dünya dış ticaretinde korumacılık eğiliminin güçlenmesi, çiplerde de “yerli ve milli” üretiminin gündeme gelmesi ile sonuçlanıyor.

■ Elektronik sistemlerin tedarik sürecindeki sorunlar veya bunların yüksek fiyatları, tüm sektörlerin üretimini, verimliliğini ve ekonominin büyümesini doğrudan etkiliyor. Bu nedenle ekonomi yönetimleri elektronik, mekatronik ve makine sanayilerini yerelleştirmeye ve kendi ülkelerinde geliştirmeye öncelik tanıyor.

YATIRIM YARIŞI

Yarıiletkenler ile ilgili yatırım paketlerinde milyon dolar ile ifade edilen projeler bir habere konu olamıyor. Şirketlerin yatırımları 1 ile 5 milyar dolar arasında değişiyor. Ülkelerin yatırımları ise 5 milyar dolardan başlıyor. Dünyanın büyük ekonomilerinde, 2022 Ekim ayının sonuna kadar kesinleşen yarıiletken yatırımları şu projelerden oluşuyor:

ABD: Başkan Joe Biden’ın geçen 9 Ağustos’ta imzaladığı ve ülkenin iki büyük partisine mensup milletvekillerinin kabulü için oy verdiği Chip Yasası uyarınca beş yıl içinde yarıiletken yatırımlarına 52 milyar dolar harcanacak. Bilimsel araştırmaların finansmanı ve imalat sanayisi dallarının modernleştirilmesi için ayrılan kaynakların toplamı ise 150 milyar dolar olacak. ABD’de son 30 yılın bu en büyük sanayi atılımında sağlanacak teşvik ve diğer destekler, Çin ile üretim ilişkisini devam ettiren şirketlere verilmeyecek. Şirketlerin teşvikleri amaçlanan konular dışında kullanımını önlemek ve denetlemek için 50 kişilik bir müfettiş kadrosu görev yapacak.

ABD yarıiletken şirketleri, Intel, Qualcomm, AMD (Advanced Micro Devices), Micron ve Nvidia ülke içinde yatırım yapmak için projeler hazırladı. 60’lı yıllardan bu yana çip üreten Intel yönetimi AB üyesi Almanya, İtalya, Fransa, İrlanda, İspanya ve Polonya’da yapılacak yatırımların toplam değerinin 33 milyar Euro’yu bulacağını açıkladı. 2030’a kadar yapılacak yatırımların ise toplam olarak 80 milyar Euro’ya yükseleceği hesaplandı.

Yarıiletken talebi artınca 2014’de ifl asın eşiğine gelen AMD, ürün farklılaştırması sayesinde yeni bir gelişme ivmesi kazandı. Qualcomm ve Nvidia şirketleri ise inovasyona öncelik vererek pazar paylarını büyüttü.

Micron Technologies şirketi, 1978’de dört mühendis tarafından danışmanlık şirketi olarak kurulmuştu. Patates ticareti ile milyarder olan J. R. Simplot’un desteği ile bir yarıiletken fabrikasını faaliyete geçiren girişimciler bellek çipleri konusunda uzmanlaştı. Micron, 2022 yılında geliştirdiği üç boyutlu ve 232 katmanlı 3D NAND çipini piyasaya sürdü ve 2030’a kadar toplam 40 milyar dolarlık yatırım yapmayı planladı. Koreli Samsung şirketi ise Texas’ın Austin şehrinde 17 milyar dolar harcayarak yeni bir çip fabrikası kuracağını açıkladı.

Avrupa Birliği: 2030’a kadar çiplerle ilgili araştırma, geliştirme, işgücü eğitimi ve üretim faaliyetleri için toplam 33 milyar Euro harcanmasını öngören Chip Yasası 8 Şubat 2022’de kabul edildi.

Fransa: Intel’in ve AB’nin yatırımları dışında bu ülkede “Electronique 2030” programı çerçevesinde kurulacak yarıiletken tesisleri için 5,6 milyar Euro harcanacak.

Almanya: Türkiye’de de yatırımı bulunan Alman Bosch şirketinin kuracağı çip tesisinin 3 milyar Euro’ya mal olacağı hesaplandı. Intel Almanya’da kuracağı çip fabrikası için 17 milyar dolarlık yatırım kararı aldı. bu ülkede çip yatırımlarının 2030’a kadar 50 milyar Euro’ya ulaşacağı tahmin ediliyor.

İspanya: Hükümet, çip üretimi için beş yıl içinde 12.4 milyar Euro yatırım yapılmasını öngören projeyi onayladı. Bu yatırım ile ülkenin güçlü otomotiv sektörünün rekabet gücünü artırılması amaçlanıyor.

Hollanda: İç pazarı geniş olmayan Hollanda, çip imal eden ve bir tanesi 200 milyon dolara satılan makinelerin yapımına odaklandı. Genç girişimcilerin kurduğu orta boy şirketler ise yarıiletkenlerin enerji, sağlık, otomotiv ve diğer sektörlerdeki kullanımı konusunda uzmanlaştı.

Çin: Çip yatırımları konusunda erken davranan Çin, 2012-2021 döneminde yarıiletken üretimi için 150 milyar dolarlık yatırım yaptı. Çip konusunda iç talebi tamamen karşılamayı hedef alan Çin’de 2018’den sonra 52 çip fabrikası faaliyete geçirildi. Fabrika kuran özel girişimcilere aşırı ölçüde cömert yeni nesil teşvikler sağlandı. Teşvikler arasında 10 yıllık kurumlar vergisi bağışıklığı da vardı. Planlanan ancak özel girişimcilerin üstlenmediği projeleri devlet hayata geçirdi. 100 büyük çip şirketinin 40’ı devletin sermaye koyması ile kuruldu. Tümleşik Devreler Fonu’nun (Integrated Circuit Fund) 2030 kadar çiplerle ilgili toplam 150 milyar dolarlık yatırım harcaması yapacağı açıklandı.

Japonya: 80’li yıllarda çip üretimindeki liderlik için ABD’ye karşı kıyasıya bir mücadele veren Japonya’da 2000 yılından sonra gerekli modernleştirme yatırımlarının ancak bir bölümü yapılabildi. Bu tür malzemelerin üretimi için Sony şirketi Tayvanlı TSMC şirketi ile işbirliğine giderken, Kumamato şehrinde 8.6 milyar dolarlık bir yatırım başlatıldı.

Güney Kore: 2021 yılında K-Kuşağı Yarıiletken Stratejisini açıklayan Güney Kore’de toplam maliyeti 55 milyar doları bulan üç yıllık bir süper teşvik paketi hazırlandı. Bir ABD askeri üssünün bulunduğu garnizon şehri Pyeongtaek’te Samsung şirketinin kurma kararı aldığı altı çip üretim hattından üçüncüsü geçen Temmuz ayında tamamlandıktan kısa bir süre sonra dördüncüsünün inşaatına başlandı. Kalan iki üretim hattının faaliyete geçirilmesi için toplam 74.3 milyar dolar harcanacak. Samsung’un yıllık yatırım harcaması 15 milyar doları buluyor. SK Hynix şirketinin kurmaya başladığı fabrikanın 11 milyar dolara mal olacağı hesaplanıyor. Güney Kore’de 10 yıl içinde yarıiletken araştırmalarında ve üretiminde uzmanlaşacak 150 bin mühendisin yetiştirileceği açıklandı.

Tayvan: TSMC (Taiwan Semiconductor Manufactoring Company) 2021’de 30 milyar dolarlık yatırım yaptıktan sonra 2022 için 40 milyar dolarlık bir hedefe koydu. TSMC’nin kurduğu fikri mülkiyet kütüphanesinde sektörle ilgili bilimsel çalışmalar ile üretim yöntemleri hakkında bilgiler yer alıyor.

Hindistan: Tayvan şirketi Foxconn ile Hindistan büyük sermaye gruplarından Vedanta’nın ortalığıyla kurulacak yarıiletken fabrikası 19.8 milyar dolara mal olacak. Tata Şirketler Grubu ise yarıiletken üretimi konusunda uzman Japon Renesas şirketi ile işbirliğine hazırlanıyor.

GEÇ KALAN ÜLKELER

Daha önce küçük veya orta ölçekte yarıiletken fabrikalarını faaliyete geçiren Finlandiya, İrlanda, Kanada, Malezya, İsrail ve Meksika gibi ülkelerin sektördeki varlıklarını sürdürmek için mümkün olduğu kadar kısa bir sürede dünyadaki yatırım seferberliğine katılmaları gerekiyor.

Yatırımda geç kalan ülkelerden biri olan İngiltere’nin işi ise daha zor görünüyor. Bu ülkede, AB’den ayrılma süreci sırasında ve 2022’deki siyasi istikrarsızlık döneminde ileri elektronik ve diğer yüksek teknoloji alt sektörlerine yapılacak yatırımlar ihmal edildi. Birinci Sanayi Devrimi’nin beşiği olan ülkede yarıiletkenler ile ilgili bir yasa çıkarılamadı, bir strateji de açıklanamadı. Bu nedenle Avrupa’da yatırım atılımını başlatan ABD şirketi Intel, İngiltere’de yarıiletken üretim tesisi kurmaktan vazgeçti.

G-20 ülkelerinden Endonezya, Suudi Arabistan ve Brezilya da çip yatırımları konusunda başlatılan girişimler henüz kesin bir sonuca ulaşamadı. Türkiye’de dijital devrim zamanında algılandı ve yarıiletken malzeme üretimi konusunda ilk adımlar 80’li yılların başında atıldı. Sonraki on yıllarda başlangıçtaki üretim heyecanını kaybettik. Değişen öncelikler, ihmaller ve gecikmeler nedeniyle yarıiletken üretiminde söz sahibi ülke fırsatını nasıl kaçırdığımızı gelecek yazımda anlatacağım.

Çip üretiminde kullanılan bu makinenin fiyatı 200 milyon dolar

Advanced Semiconductor Materials Lithography (ASML) unvanı ile Hollanda şirketi Philips’e bağlı olarak 1984’de kurulan şirket 1988’de bağımsız olarak çalışmaya başladı. Başlıca müşterileri i Intel, TSMC, Samsung, AMD, Quallcomm ve Ndivia olan ASML’nin ürettiği çip makinelerinin fiyatları 140 milyon dolardan başlayıp 200 milyon dolara ( 3.7 milyar lira) kadar çıkıyor. Geliştirilmesi 20 yıl süren makinelerin bileşenleri dünya üzerindeki 60 ayrı ülkedeki fabrikalardan nihai montajı yapılmak üzere Hollanda’daki Veldhoven kentindeki ana tesise getiriliyor. Bir otobüs kadar büyük olan ve ihractta kullanılan dev kargo uçaklarına 20 kamyonla taşınan bu hassas makine yüzbinlerce bileşeni olan modüllerden oluşuyor.

Üretimi devam eden derin morötesi (deep ultraviolet) teknolojisi yerine aşırı morötesi (extreme ultraviolet) litografiyi kullanan makineler 2025’te pazara sunulacak. Yüksek nümerik ağırlık (high numerical aperture) teknolojisine sahip bu ikinci nesil makinelerin fiyatı 30 0 milyon dolar (yaklaşık 5.6 milyar lira) olacak.